بەپێی رۆژمێرەکە، ٢٠ی مانگی نیسان کە دەکاتە رۆژی چوارشەممە، سەری ساڵی ئێزیدییەکان یاخود چوارشەممەی سوری ئێزیدییەکانە.
ئێزیدی یەکێکە لە ئایینەکانی کوردستان و ئێزیدییەکانیش خۆیان بە کوردی ڕەسەن دەناسێنن. خاوەنی ڕێسا و نەریتی تایبەت بە خۆیانن و زۆربەیان لە باشوری کوردستان، لە دەڤەرەکانی شێخان و شەنگال دەژین. ھەروەھا لە بۆتان، دەربێسیە، باکوری پارێزگای حەسەکە، عەفرین لە حەلەب، ئەلەگەزی ئەرمەنستان، پارێزگای قەرس و ئەردێخانی باکوری ڕۆژھەلاتی تورکیادا دەژین.
ئێزدییەکان زمانی قسەکردنیان بە شێوەی کوردی کرمانجییە و پەیڕەوی رۆژمێری خۆرهەڵاتی دەکەن بۆ سەری ساڵی خۆیان پشت بەو رۆژمێرە دەبەستن، كە لەلایەن كەنیسەی ئەرسەدۆكسی و خۆرهەڵاتەوە پەیڕەودەكرێت و ١٣ رۆژی لەگەڵ رۆژژمێری زایینیدا جیاوازە.
جەژنی سەری ساڵ کە پیشی دەڵێن چوارشەممەی سوری ئێزیدییەكان یەكێكە لە جەژن و بۆنە هەرە كۆنەكانی شوێنكەوتووانی ئاینی ئێزیدی، هەموو ساڵێك لە سێیه‌م چوارشەممەی مانگی نیسان یادیدەکەنەوە.
مانگی نیسان بە مانگی ئێزیدییەکان دادەنرێت چونکە بەپێی بیروباوەڕی پەیڕەوانی ئەو ئایینە، ” مانگی نیسان مانگێكی پیرۆزی بەهارە و بەبوكی ساڵ دادەنرێت. سیمبوڵی ئاوەدانی و نوێبونەوەیە.”
بەپێی سەرچاوەکان هۆکاری ئەوەی جەژنی سەری ساڵیان لە سێیەم چوارشەممەی ئەو مانگەدایە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی، “لەو کاتەدا فریشتە مەلیك تاوس هاتووەتە سەر زەوی.”
دوو بیروباوەڕ بوونیان هەیە
بەپێی باوەڕی ئێزیدییەکان، “لە سێیەم چوارشەممەی مانگی نیساندا جیهانی بەستوو دەتوێتەوە و ئەفراندن دروست دەبێت، ئەم بۆچوونەیان زیاتر تێكەڵی رووداوە سروشتیەكان بووە.” بە لێكدانەوەیەكی دیكەی ئایینیش، “چوارشەممە كۆتا رۆژی دروستكردنی گەردوونە.” کە سەرجەمی ئەمانە بیروباوەڕی پەیڕەوانی چەند ئایینێکی جیاوازن و لە جیهاندا سەرجەم ئایینەکان تێڕوانینی جیاوازیان بۆ سروشت و گەردون هەیە.
لە ئێوارەی رۆژی سێشەممە، شوێنكەوتووانی ئایینی ئێزیدی خۆیان بۆ یادەكە ئامادەدەكەن و هێلكە رەنگ دەكەن و دەیكوڵێنن. رۆژی چوارشەممە، لە پەرستگای لالش ٣٦٥ فتیلە دادەگیرسێنن، ماڵان گوڵی سور بەدەرگا و ماڵەكانیاندا هەڵدەواسن، گریمانەیەكی زۆریش هەیە لەبەرئەوەبێت بە چوارشەممەی سور ناوببرێت.
هاوكات ئێزیدییەكان سەردانی یەكتر دەكەن، ئەم سەردانە تەنیا لەناوخۆدا نییە، بەڵكو هەندێك لە موسڵمانەكانیش بەتایبەتی لە پارێزگای دهۆك سەردانیان دەكەن و جەژنە پیرۆزەیان لێدەكەن. دواتر ئێزیدییەكان، سەردانی گۆڕستان دەكەن، لەدوای ئەمانەش چەندین یاری تایبەت هەیە ئەنجامی دەدەن و بەخۆشی‌و شادی رۆژەكەیان بەسەردەبەن.
پەرستگای لالش
ئێزیدییەکان پەرستگایەکی تایبەت بە خۆیان هەیە بە ناوی لالش یاخود لالەش. لالش پەرستگای ئایینی كوردە ئێزیدیەكانە و یەکێکیشە لە پەرستگا ئایینیەکانی جیهان، لە ناو دۆڵێكی نیمچە سەختدایە بە دووری ١٢ کیلۆمەتر دەكەوێتە باكوری رۆژئاوای ناوەندی قەزای شێخان لە پارێزگای دهۆك.
لالش وەک سەرچاوەکان باسی دەکەن، “بە پیرۆزترین پەرستگای كوردە ئیزیدیەكان دادەنرێت”، ساڵانە لە جەژنەکانیاندا ئیزیدییەكانی دەرەوەی هەرێمیش دێن سەردانی دەكەن و بەشداری جەژنەكەیان دەكەن.
ساڵانە سەدان گەشتیار و پەیڕەوانی ئایینی ئیزیدی گەشت بۆ لالش دەكەن. بەدەر لەوەش زۆرجار گەشتیاران و گەشتیارانی بیانیش بۆ بینین و شارەزابوون لە داب و نەریتی ئێزیدیەكان گەشت بۆ لالش دەكەن.
جەژنی سەری ساڵی ئێزدییەكان، كە بە جەژنی چوارشەممەی سوور ناسراوە، بە كۆنترین جەژنی ئێزدییەكان دادەنرێت، جەژنی چوارشەممەی سوور بە ساڵنامەی شەرقی دادەنرێت و بە كۆتاییهێنانی ساڵێك و دەستپێكی ساڵێكی نوێ ئەژمار دەكرێت، لەو جەژنەدا ئێزدییەكان زەوی ناكێلن و شایی ناكەن، ئەویش بە مانایی ئەوەیە لەو مانگەدا كاتی گەشەكردنی گیاوگۆڵە.
چوار شەممەی سوور، بە ساڵنامەی شەرقی دادەنرێت و بە كۆتاییهێنانی ساڵێك و دەسپێكی ساڵێكی نوێ ئەژمار دەكرێت، لە ڕۆژی پێش جەژن، كوڕ و كچان گولی سوور كۆدەكەنەوە و بە دەرگای ماڵەكانیاندا هەڵدەواسن، جگە لەوەیش لەو ڕۆژەدا هێڵكە رەنگاو رەنگ دەكەن و دواتر یاریی پێ دەكەن، ئێزدییەكان لە پەرستگەی لالش لە شارۆچكەی شێخان هەموو ساڵێك لە كەشێكی ئارامدا جەژنی سەری ساڵ بەڕێ دەكەن، لەبەر ئەوەی ئێزدییەكان گرنگییەكی زۆر بە سروشت و ژینگە دەدەن، لەو مانگەدا كە كاتی گەشەكردنی گیاوگۆڵە، ئێزدییەكان شایی ناكەن و زەوی ناكێلن، لەگەڵ ئەوەی چەندین رێوڕەسم لە پەرستگەی لالش بەڕێوەدەچن.
ئێزدییەكان باوەڕیان بە خوا و ڕۆژی قیامەت و هەموو پێغەمبەران هەیە، 5 نوێژی فەرزیان هەیە و 4 نوێژ لە ڕۆژدا دەكەن و ئەوەی دیكەیش لە سەرەتایی هەر مانگێك دەكەن، هەروەها 5 جەژنیان هەیە، بریتین لە جەژنی چلەی هاوین، چلەی زستان، جەژنی جەمایێ، جەژنی خدر ئەلیاس و چوارشەممەی سوور، ئێزدییەكان قیبلەیان ڕۆژە و لە ئایینی ئێزدییەكان شەوی بەرات و لەیلەتولقەدر هەیە و ئێزدییەكان 40 ڕۆژ لە هاوین و 40 ڕۆژ لە زستاندا بە ڕۆژوو دەبن، دوو كتێبیان بەناوی ” جلوە و مەسحەفا” هەیە و زمانی هەر دووكیشیان كوردییە، جەژنی چوارشەممەی سووریش، كە یەكەم چوارشەممەی مانگی نیسانە، بە ساڵنامەی نوێی ئێزدییەكان ئەژمار دەكرێت”.
بۆچی ناونراوە چوارشەممەی سور؟
ئێزدییەكان لەبارەی ناونانی سەری ساڵیان بە چوارشەممەی سور پێیانوایە، “لەم ڕۆژەدا خودا خوێنی خستووەتە جەستەی ئادەمەوە، دواتر گۆشت جەستەكەی داپۆشیوە و خوێن لە لەشیدا هاتوچۆی كردووە، لەوێشەوە ژیانی بۆ هەسارەی زەوی ناردووە”.
ئەوان بۆچوونیان وایە، گوڵاڵە سورە لە بەیانیی ڕۆژی چوارشەممەدا ڕواوە بۆیە تایبەتمەندی خۆی هەیە لە لایان و ماڵەكانیانی پێدەڕازێننەوە و ناویانناوە گوڵی نیسان.
چراكانی جەژن
بەپێی بیروباوەڕی ئێزدییەكان، خودا لە دووەم چوارشەممەی مانگی نیساندا لە دروستكردنی گەردوون تەواوبووە، بۆیە چوارشەممەی سوریان ناوناوە ڕۆژی دروستكردن، تێیدا ئامادەكاری بۆ جەژن دەكەن.
ژنان و پیاوان بە گەڵای زەیتونەوە دەچنە پەرستگای لالش كە قیبلەی ئێزدییەكانە، دواتر 365 چرا دادەگیرسێنن ئەوەش بەپێی ژمارەی ڕۆژەكانی ساڵ.
پەرستشەكانیان
ئێزدییەكان چوارشەممەی سور بە ڕۆژی دروستكردنی گەردون دادەنێن، بۆیە زۆر لایان پیرۆزە، بەیانیی زوو هەڵدەستن جوانترین جلەكانیان لەبەردەكەن و خۆیان دەڕِِازێننەوە، گوڵاڵە سورە و گڵۆپ بە ماڵەكانیاندا هەڵدەواسن، ئەوەی لەتوانایدابێت سەرێك ئاژەڵ دەكاتە قوربانیی.
كچان و كوڕانی گەنج 12 هێلكەی كوڵاو ڕەنگ دەكەن، هەر سێ دانەیان و بەڕەنگێك هەر ڕەنگێكیش ئاماژەیە بۆ یەكێك لە وەرزەكانی ساڵ، ئەوەش لە قاپێكدا لە ناوەڕاستی ژوورێكی ماڵەوە دادەنرێت.
هێلكەكە هێمایە بۆ خڕێتی زەویی، كوڵاندنەكەی وەك ئاماژەیەك بۆ بەستنی زەوی، توێكڵە سپییەكەش دوای كوڵاندنی وەك نیشانەیەك بۆ تواندنەوەی ئەو چینە سەهۆڵەی لەسەر زەوی بووە، ڕەنگكردنی هێلكەكەش هێمایە بۆ وەرزی بەهار و سەرەتای ژیان.
بەیانیی ڕۆژی سێشەممە واتە ڕۆژێك پێش جەژن، ئێزدییەكان دەچنەسەر گۆڕی كۆچكردووەكانیان، لەگەڵ خۆیان سەرجەم جۆرەكانی میوە و شیرینی دەبەن و بەسەر منداڵان و هەژاراندا دابەشی دەكەن، هەروەها لەم ڕۆژەدا ڕێگری لە كێڵانی زەوی دەكرێت بۆ ئەوەی گوڵ بگەشێتەوە و خونچە بپشكوێت.
بەدرێژایی ئەم مانگە ئێزدییەكان هاوسەرگیری ناكەن، چونكە پێیانوایە شوومە و خراپە دێنێت بۆ ژیانیان، هەروەها دەڵێن “مانگی نیسان بوكی ساڵە، هیچ بوكێكی دیكە پێیناگات”.
پەیوەندییان بە تاوسەوە
ئەوان پێیان وایە “مەلەك تاوس” كە سەرۆكی فریشتەكانە، لەلایەن خوداوە نێردراوە بۆ زەوی بۆ ئەوەی ژیانی تێدا بڵاوبكاتەوە و لە خۆڵ و ئاو دروستی بكات‌و ڕەنگە جیاوازەكان بوونیان هەبێت، بەڕای ئاینەكەی ئەوان ئەوەش لە ڕۆژی چوارشەممەدا بووە.
ئێزدییەكان جەژنەكەیان بە كۆنترین بۆنەی سەر زەوی دادەنێن، چونكە پەیوەندیی بە دروستبوون و ژیان و لەدایكبونەوە هەیە.
چوار جەژن لە جەژنێكدا
بەپێی ئاینی ئێزدییەكان چوارشەممەی سور یادكردنەوەی چوار بۆنەی زۆر لەیەكتر نزیكە ئەوانیش بریتین لە:
تەقینەوەی ناوكی سپی: بەهۆیەوە خۆڵ و ئاو و هەوا و ئاگری پیرۆز بۆ دەستپێكی گەردون دروستبوون.
– كوڵانی زەوی: كە بە كوڵاندنی هێلكە چوێندراوە، زەوی بەستویەتی، گوڵی گرتووە، سەوز بووە دوای تەقینەوەكە.
– جەژنی دروستكەر: قۆناغی پاڵنانی خوێنە بۆ یەكەم جەستە كە ئادەمە و لەوەوە ژیان دەستیپێكردووە.
– جەژنی پیتاندن: پیتاندنی یەكەم هێلكە بۆ دووبارە دروستبونی یەكەم بونەوەری زیندوو.
ئاگر لای ئێزدییەكان پیرۆزە چونكە حەزیان لە ڕووناكییە و دووردەكەونەوە لە تاریكی، هەر لەبەر ئەو هۆكارەشە لە جەژندا چرا دادەگرسێنن و ڕووناكی بڵاودەكەنەوە، لە كۆنیشەوە لەلایەن چەند گەل و ئاینێكی دیكەوە تۆمەتباركراون بەوەی ئەوان ئاگر پەرستن، بەڵام ئەوە بنەمایەكی ڕاستی نییە و بەهۆی بە پیرۆز زانینی ئاگر لای ئێزدییەكان لەسەریان دروستبووە.
“نیسان” مانگی ئێزیدییەكان
بەپێی بیروباوەڕی ئێزیدییەكان، مانگی نیسان مانگێكی پیرۆزی بەهارە و بەبوكی ساڵ دادەنرێت. هەروەها سیمبوڵی ئاوەدانی و نوێبونەوەیە. بۆیە جەژنی سەری ساڵیان دەكەوێتە ئەم مانگەوە و لە سێیه‌م چوارشەممەی مانگی نیساندایە و فریشتە مەلیك تاوس هاتووەتە سەر زەوی و بەهۆیەوە گەردوون بەسروشت و جوانی گوڵە سورەكانی لەمانگی نیسان-دا ڕازاوەتەوە لەگەڵ خۆیدا خێر و میهرەبانی بۆ مرۆڤایەتی هێناوە.
گرنگی ئاگرەكەی لالش
یەكەم چالاكی چوارشەممەی سەری ساڵ، لە پەرستگای لالش دەستپێدەكات، كە بەسەرپەرشتی بابا شێخ-ی ئێزیدییەكان لەگەڵ لیژنەی تایبەت بە خۆی لە پەرستگا یەكەم ئاگر دەكاتەوە، دواتر 365 فتیلە دادەگیرسێنن. دیارە ئەو ژمارە فتیلەیە، بەواتای ژمارەی رۆژەكانی ساڵ دێت، مانا و مەبەستی ئاگركردنەوە لەو پەرستگایە، بۆ ئەوەیە رۆحە خراپەكان لە خۆیان دوربخەنەوە و ڕێگە خۆشدەكەن بۆ مەلەك كە واتای هاتنی خێرو خۆشییە.
هەروەها داگیرساندنی فتیلەكان بەواتای پێشوازی رۆژی نوێی ساڵی نوێ بەڕوناكی بیت.
حەڵاڵ‌و حەرام لە چوارشەممەی سوردا
زۆرێك لە جەژن و بۆنەی ئایینە جیاوازەكان، كارو چالاكی حەرام و حەڵاڵی هەیە كە پێویستە پابه‌ندبوانی ئەو ئایینانە رەچاوی بكەن، جەژنی سەری ساڵی ئێزیدیەكانیش حەڵاڵ و حەرامی تایبەت بەخۆی هەیە، كە بەپێی میتۆلۆژیای ئێزیدییەكان لەو رۆژەدا مەلیك تاوس هاتوەتە خوارێ و خێرو میهرەبانی بەسەردا باراندون.
نهێنی هێلكەی رەنگاوڕەنگ
یەكێك لەو خواردنانەی تایبەتە بەم جەژنە، ئامادەكردنی هێلكەی كوڵاو و رەنگكردنیەتی، بەوپێیەی هێلكە لای ئێزیدییەكان بەواتای خڕی زەوی دێت، چونكە زەوی لە شێوەی هێلكەدایە و ئەم جەژنە گرێدراوە بە سروشت‌و نوێبوونەوە. رەنگەكانییش واتای نەخشاندنی زەوی دێت لە بەهاردا، بەمەش پێشوازی لەسەری ساڵی ئێزیدییەكان دەكات.
جەژنی ئاوارەیی
بەهۆی ئەنجامنەدانی سەرژمێری دروست و نەبوونی داتای باوەڕپێكراو نازانرێت ژمارەی دروستی شوێنكەوتووانی ئاینی ئێزیدی چەندە، بەڵام داتا نافەرمییەكان، بە نزیكەی 600 هەزار كەسیان دەخەمڵێنن، لەو رێژەیەش نزیكەی 400 هەزاریان لە كەمپی ئاوارەیدا بە چەرمەسەریی و كولەمەرگی دەژین‌و زیاتر لە 100 هەزاریشیان بەرەو دەرەوەی وڵات كۆچیان كردووە، ئەوەش دوای هێرشی رێكخراوی داعش بۆ سەر ناوچەكانیان لە قەزای شەنگال‌و دەوروبەری لە 3ی ئابی 2014.
لەو هێرشەدا نزیكەی 6500 كچ و ژن و منداڵی ئێزدییان وەكو سەبایا – كەنیزەك بردن و بە سەدانی دیكە لە شەنگال كۆمەڵكوژكران.
بەوەش ژمارەیەكی زۆری ئێزدییەكان لە ئاوارەیی و غوربەت جەژنەكەیان دەكەنەوە، بەشێكی زۆر ئەوانەی لەسەر زێدی خۆیانن و ئاوارەنەبوون خەیاڵیان لای كەسوكارە ئاوارەكانیانن، بۆیە چوارشەممەی سور جەژنێكە لەگەڵ خۆشی‌و شادییەكانی، تاڵی غوربەتیشی تێكەوتووە.
